David Riesman, Samotny tłum, Rozdz.: Typy charakteru społeczeństwa
Tematem książki jest społeczny charakter i jego odmiany oraz to, w jaki sposób pewne typy społeczne przejawiają się w pracy, zabawie, polityce i wychowaniu. Jak pewien typ XIX – wiecznego Amerykanina zostaje wypierany przez typ innego rodzaju. Dlaczego ta zmiana nastąpiła, jak przebiegła i jakie ma skutki.
„charakter społeczny” – to ten element charakteru, który stanowi wspólną cechę jednostek przynależnych do znaczących grup społecznych. Zespół cech będący wytworem grupowych doświadczeń, charakter klas, grup, regionów, narodów.
Podstawą jest założenie, że coś takiego jak „charakter społeczny istnieje.
I. Charakter i społeczeństwo
Jaka zależność łączy społeczny charakter i dane społeczeństwo?
Badania Erika E. Eriksona: studium o systemie wychowania Indian Yurok: „systemy wychowania dzieci (…) są nieświadomymi próbami ukształtowania (…) postawy optymalnego zachowania w danych warunkach”
E. Fromm: charakter (społeczny) niezbędny do dobrego funkcjonowania społeczeństwa – obiektywna konieczność
Związek ten tkwi w sposobie, w jakim społeczeństwo zapewnia pewien stopień przystosowania działaniom swych członków- „mechanizm przystosowania” – wytworzony w dziecku, później albo umocniony albo rozchwiany.
Pojęcie „mechanizm społ.” stosuje wymiennie z terminem „społeczny charakter”, mimo, że pierwsze pojęcie nie wyczerpuje treści drugiego, to jest jego istotna częścią.
W dziejach cywilizacji nastąpiły 2 rewolucje:
1) obejmuje Renesans, Reformację, Kontrreformację, rewolucję przemysłową i polityczne przewroty XVII, XVIII i XIX w. – wytworzyła tradycyjne formy życia oparte na rodzinie i klanie
2) druga rewolucja, która dzieje się teraz: w najbardziej rozwiniętych krajach poprzednia „rewolucja”/przemiana ustępuję kolejnej, są to przekształcenia towarzyszące przejęciu od epoki produkcji do epoki konsumpcji
Następnie Riesman sięga po pojęcia i teorie związane ze statystyką wg. których krzywa wzrostu ludzkości przyjmuje kształt litery „S”. Dół tej litery oznacza XVII – społeczeństwo o „wysokim potencjale wzrostu” (szybkim przyroście), kolejny etap to „etap przejściowego wzrostu ludności” a następnie „wstępny spadek ludności” – górna krawędź „S”. :P
1. Społeczeństwo odpowiadające fazie wysokiego potencjału wzrostu kształtuje u swych typowych przedstawicieli społeczny charakter, którego funkcję przystosowawczą zapewnia ich dążność do przestrzegania tradycji. Nazywa ich „ludźmi sterowanymi tradycją” a społeczeństwo „społeczeństwem sterowanych tradycją” np. Indianie.
2. Społeczeństwo okresu przejściowego wzrostu ludności wzrostu kształtuje u swych typowych przedstawicieli społeczny charakter, którego funkcję przystosowawczą zapewnia dążność do wczesnego nabycia uwewnętrznionego zespołu celów. Ludzi tych i ich społeczeństwa nazywa „wewnątrzsterownymi” np. ZSRR.
3. Społeczeństwo wstępnego spadku ludności kształtuje u swych typowych przedstawicieli społeczny charakter, którego funkcję przystosowawczą zapewnia ich uczulenie na oczekiwania i preferencję innych. Są to ludzie i społeczeństwa „zewnątrzsterowne” np. USA.
- w taki sposób zarysowuje 3 typy idealne, ale powstają inne rozróżnienia w zależności przyjętych kryteriów
Np. Colin Clark wymienia 3 kręgi na podstawie rozróżnień dotyczących sfery działalności gospodarczej:
Krąg 1 – rolnictwo, rybołówstwo, myślistwo, wydobycie rud
Krąg 2 – przetwarzanie surowców, przemysł
Krąg 3 – handel, transport, usługi
3 kręgi Clarka odpowiadaj 3 grupom Riesmana
Charakterystyka grup:
1. Wysoki potencjał wzrostu - społeczeństwa sterowane tradycją
- to ponad połowa ludzkości
- problemem jest większa ilość urodzeń niż zgonów, aby to kontrolować „wynaleziono” ludożerstwo, wojny, ofiary z ludzi, praktykowano dzieciobójstwo
- krótka średnia życia
- przewaga młodych roczników
- pokolenie wypiera kolejne pokolenie bardzo szybko
- nieuchronny związek stosunku ludność-obszar
- sterowność tradycyjna – drobiazgowe i sztywne formy dotyczące układów życiowych (obrządki itd.)
- praktycznie brak dążności do wprowadzania nowych rozwiązań
- rola jednostki, jednostka (indywiduum) tylko w roli o dodatnim dla społeczeństwa znaczeni np. szaman, czarownik
- struktura charakteru: przystosowana – w zgodzie ze społecznymi instytucjami
- powolne zmiany (w historii Zachodu będzie to okres średniowiecza)
Inni badacze nazywają tę grupę „społeczeństwem pierwotnym”, „społeczeństwem statusu”, „Gemeinschaft”
2. Przejściowy wzrost ludności – wewnątrzsterowność
-wg. niego zmiany zaczęły się w Renesansie, choć wielu badaczy nie docenia tego okresu :P
Nastąpił spadek zgonów za sprawą m.in.: wzrostu dbałości o higienę, poprawę komunikacji, spadek przemocy, usprawnienie technik upraw. Tego typu przejście rozbiło ustabilizowane formy i stworzyło zapotrzebowanie (a nawet konieczność) na nową strukturę.
Cechy:
- zwiększenie ruchliwości jednostek
- szybka akumulacja kapitału
- nieustająca ekspansja wewnętrzna i zewnętrzna (kolonizacje, imperializm)
- ludzie potrafiący żyć bez nakazów tradycji – wewnątrzsterowni
- obejmuje wiele typów ( np. inaczej wyglądało to w krajach katolickich, inaczej protestanckich)
- szeroki wachlarz celów – ale nadal celów wzajemnie zależnych i determinujących jednostkę nieodwracalnie
- rozbicie, zwielokrotnienie tradycji
- nowy mechanizm: „psychiczny żyroskop” – uruchomiony przez rodziców i autorytety : utrzymuj jednostkę na „właściwym kursie nawet wtedy gdy tradycja przestaje nimi kierować”
- jednostka utrzymuje delikatną równowagę miedzy wymogami wewnętrznymi i zewnętrznymi
3.Wstepny spadek wzrostu ludności – zewnątrzsterowność
Zachodzi w chwili, gdy spadek stopy urodzin zaczyna dorównywać spadkowi stopy zgonów na skutek m.in. coraz krótszego czasu pracy, większej ilości czasu wolnego, praca staje się mniej eksploatacyjna. Takie społeczeństwo cechuje większa centralizacja biurokratyzacja. „Świat skurczony” przez przyśpieszone zetknięcie się ras, narodów i kultur. Wytwarza się nowy mechanizm psychologiczny sterowania zachowaniem: „psychika obfitości” – rozrzutna konsumpcja i nadwyżka produkcji. Wzrasta znaczenie udziału nieproduktywnych konsumentów: ludzi starszych i młodych bez kwalifikacji
Określenie zewnątrzsterowności – pojawia się w warstwie upper-middle wielkich miast, cechy takiego Amerykanina: płytszy, mniej skrupulatny w wydatkach, bardziej przyjazny, mniej pewny siebie i swoich wartości, bardziej potrzebujący afirmacji. Taki typ pokrywa się z pojęciami: Fromma: „osobowość na sprzedaż”, Millsa: „takiego, co potrafi się urządzić”, Arnolda Greena: „Mężczyzna – dziecko warstwy średniej”.
Przyjmuje Stany, jako miejsce, gdzie zewnątrzsterowność stała się dominującym mechanizmem przystosowania (może nie cały obszar, ale w 3 kategoriach ludności: młodzieży, w większych miastach
i w grupie o wysokich dochodach), choć jego analiza jest analizą Amerykanina, ale i człowieka współczesnego. Trudno określić, gdzie kończy się jeden typ, a zaczyna drugi – jest to niemal niemożliwe.
Warunki kształtowania się zmian:
- coraz więcej ludzi pracuje w trzecim sektorze gospodarki (usługi).
- masowy przekaz obrazów i słów – główny strumień komunikacji ze światem zewnętrznym
- bardziej „uspołecznione” zachowanie staje się warunkiem powodzenia i przystosowania
- złagodzenie dawnych wzorów dyscypliny
- liczy się popularność wśród grupy rówieśniczej
„Wspólną cechą ludzi zewnątrz sterownych jest to, że siła sterującą jednostką są jej współcześni – albo ci, których zna bezpośrednio, albo ci, których zna bezpośrednio przez swych przyjaciół lub poprzez środki masowego przekazu. Jest ona oczywiście „uwewnętrzniona” w tym sensie, że zdanie się na jej przewodnictwo w życiu wpojone jest we wczesnych latach. Cele, ku którym kieruje się jednostka zewnątrz sterowna, zmieniają się pod wpływem tej siły; niezmienne w życiu pozostaje jedynie samo dążenie i nawyk zwracania pilnej uwagi na sygnały z zewnątrz”.
Skutkuje to szczególnym rodzajem zachowań: wyjątkową wrażliwością na działania i pragnienia innych (współczesnych innych). Kompasem zewnątrz sterowności jest chęć bycia lubianym.
Jednak należy odróżnić Amerykanina XIX wieku – towarzyskiego i podlegającego opinii publicznej od współczesnego człowieka zewnątrz sterownego. (jako przykład bohater z Anny Kareniny – Obłocki). Osobowość wewnątrzsterowna również dba o reputacje – był to jednak konformizm – przystosowanie zewnętrzne wyrażające się w dbaniu o obyczajowe szczegóły jak ubiór, kredyt w odpowiednim banku, zasłony w oknach – naśladowanie pewnych standardów
Osobowość zewnątrz sterowna zmian tych dokonuje wewnątrz wykraczając poza strój i stan posiadania.
Porównanie 3 typów
Jednym ze sposobów na dostrzeżenie strukturalnych różnic między typami jest dostrzeżenie różnic między emocjonalnymi sankcjami właściwymi każdemu z nich.
Osobowość sterowana tradycją odczuwa swa kulturę, jako jedność i odbiera ją za pośrednictwem określonej, niewielkiej liczby jednostek, z którymi pozostaje w codziennym kontakcie. Regulatorem jest „lęk przed wstydem”
Osobowość wewnątrzsterowna wyposażona jest w „psychiczny żyroskop” uruchomiony przez rodziców – rodzaj wewnętrznego pilota. Zejście z kursu oznacza wprawdzie poczucie winy, ale mimo to osobowość tę cechuje duża stabilność.
Jednostka zewnątrzsterowna uczy się odpowiadać na sygnały grona o wiele większego niż grono rodziny, rodzina nie jest już zresztą zwartą jednostką, lecz częścią szerszego społecznego środowiska, Pod tym względem osobowość zewnątrzsterowna przypomina osobowość sterowaną tradycją obie, bowiem żyją w środowisku złożonym z grup i obu brak samodzielności, jaką posiadają wewnątrzsterowni.
Krańcowo odmienna jest natura tych grup. Osobowość zewnątrzserowną cechuje kosmopolityzm – znika granica miedzy tym, co obce i znane – tak wyraźna w społeczeństwie sterowanym tradycją.
I gdy człowiek wewnątrz sterowny wszędzie czuje się u siebie przez swoją niewrażliwość na innych, zewnątrz sterowni są „u siebie” wszędzie i nigdzie na skutek swej zdolności szybkich powierzchownych zażyłości z każdym.
Człowiek sterowany tradycją odbiera sygnały od innych, lecz są one ta monotoniczne, że niewymaganą złożonego aparatu. Człowiek zewnątrz sterowny odbiera ich tak wiele i są one tak różne, że to, co czyni właściwością wewnętrzną jest właśnie bardo rozbudowany mechanizm odbierania tych sygnałów i niekiedy uczestniczenia w ich dalszym obiegu. Podstawowym mechanizmem samokontroli jest tu rodzaj nieokreślonego NIEPOKOJU – przypomina to radar.
Potem Riesman przywołuje Ateny i ich historię, jako przykład tych samych przemian i typów.
Zastrzeżenia
Autor nie chciałby nas wprowadzać w błąd poprzez poczucie, ze społeczeństwa zawsze zdolne są tworzyć taką organizację i typ charakteru, jaki potrzebny jest im do przetrwania. Oczywiste jest, że społeczeństwa rozpadają się i giną mimo najskuteczniejszych metod uwieczniania swego społecznego charakteru. Jak również potrafią trwać, wytrzymując ogromne napięcia i niezgodności między społecznym charakterem
i społecznie wymaganym działaniem. Nie należy również przeceniać roli charakteru w procesach społecznych.
Typy te są abstrakcjami, konstrukcjami, nie istnieją w rzeczywistości. Niemożliwe jest społeczeństwo lub jednostka bez reszty podporządkowana jednej zasadzie. Każdy z nas nosi w sobie możliwość dostosowania się do każdego z trzech typów konformizmu.
II. Walka charakterów
Ostatnie kilkaset lat w historii Zachodu to stopniowe dochodzenie do głosu 2 i 3 typu: typ wewnątrzsterowny wypiera tradycyjny, a zewnątrz sterowny wypiera wewnątrzsterowny. Powstaje mieszanka związana z ruchami migracyjnymi i innymi procesami historycznymi. Riesman porównuje typy charakterów społ. Do złóż genealogicznych, które nawarstwiają się jedno na drugim, a niekiedy dochodzi do wstrząsów.
Sterowność tradycyjna przetrwała jeszcze w Ameryce Łacińskiej, południowej Europie, Azji i Afryce.
Wewnątrzsterowność w małych miasteczkach USA i Kanadzie, płn-zach i częściowo śr. Europie
Zewnątrzsterowność narasta w wielkomiejskich ośrodkach USA i Europy płn-zach.
Wypierane typy przyjmują różne wyjścia z sytuacji wypieranie: bunt, zniechęcenie, przystosowanie, odrzucenie, opór, walka.
Analogii dla sytuacji, w której znaleźć się może dawniejszy typ charakteru wobec nacisku nowszego dostarczają badania nad amerykańskimi Indianami. Siedliskiem oporu są w Ameryce coraz mniej liczni imigranci ze środowisk sterowanych tradycją. Podobny styl odmowy (niechęć do panującej kultury, pogarda dla miejskich gładkich i łagodnych manier) znajdziemy wśród górników, drwali, robotników rolnych
i niektórych robotników miejskich. Tych ludzi nie obejmuj rezerwat jak w przypadku Indian – wybór między kulturową bezdomnością a przyswojeniem wartości kultury zewnątrzsterownej.
Ciągle faktem pozostaje rozziew między strukturą charakteru (społeczeństwa obfitości) a rzeczywistymi możliwościami struktur gospodarczych. Na koniec stwierdza, że narkotykiem dzisiejszych czasów jest pesymizm – niebezpieczne alibi. On wierzy w obfitość dla wszystkich:
„W głębi ducha sądzę, że rację miał „fantasta” Godwin, kiedy (…) bronił poglądu, że pewnego dnia będziemy umieli wyhodować żywność dla całego świata w doniczce do kwiatów. Technicznie rzecz biorąc, doniczki są już gotowe.”
3
... [ Pobierz całość w formacie PDF ]