El¿bieta D¹browska
Piorun w wierzeniach Indian Pawnee
Indianie Pawnee - po polsku zwani zwykle Paunisami to jedno z
niegdy najbardziej licznych plemion Wielkich Równin Ameryki Pó³-
nocnej. Wraz z po³udniowy-
mi Siuanami, Mandanami,
Hidatsa i Arikara prezentu-
j¹ oni doæ wyranie wyod-
rêbnion¹ grupê. Charaktery-
styczny dla niej jest du¿y
udzia³ rolnictwa, pó³osiad³y
tryb ¿ycia, okresowe za-
mieszkiwanie sta³ych osad z
ziemnymi domostwami, a
tak¿e produkcja ceramiki,
lecz poza tym jest w du¿ym
stopniu podobna do innych,
ca³kowicie koczowniczych
kultur prerii.
Geneza nazwy plemienia
Paunisi tworzyli konfederacjê szczepów nale¿¹c¹ do rodziny kado-
añskiej. Geneza ich nazwy nie jest zupe³nie pewna. Najbardziej popu-
larna jest teoria, ¿e pochodzi ona od s³owa paríki - róg, co mia³o opisy-
waæ typow¹ dla tego plemienia fryzurê - lok skalpowy, którego w³osy
by³y usztywniane za pomoc¹ farby i t³uszczu, a póniej zwijane i sta-
wiany na sztorc jak róg [HAI:213]. Teoria ta nie jest jednak w pe³ni
potwierdzona. Wiadomo natomiast, ¿e terminy Pawnee i Pani (obie naz-
wy s¹ odnoszone do Paunisów) by³y powszechnie u¿ywane przez An-
glików i Francuzów do okrelenia indiañskich niewolników we wczes-
nym okresie kontaktów. Biali praktykowali wtedy branie jeñców od
zaprzyjanionych szczepów i sprzedawanie ich póniej jako s³u¿¹cych
bia³ym osadnikom. Praktyka ta trwa³a w Kanadzie a¿ do 1709 r., kiedy
zarejestrowano j¹ w Charlevoix [M
INER
1917:78]. Byæ mo¿e wiêc na-
zwa plemienia Paunisów pochodzi od ich udzia³u w tym procederze, a
nie jest przypisanym im imieniem. Jak przewa¿ajaca wiêkszoæ ludów,
oni sami nazywali siebie Chahiksichahiks - ludzie wród ludzi.
103
Plemiona indiañskie prerii po przybyciu
bia³ego cz³owieka.
ród³a historyczne
Pierwsze relacje historyczne dotycz¹ce Paunisów pochodz¹ z
bardzo wczesnego okresu. Jak podaje W.H. Miner w The American
Indians. North of Mexico [M
INER
1917:79] najwczeniejsza notat-
ka historyczna, któr¹ odnosi siê do Paunisów, zosta³a zapisana w
1541 r. przez Coronado. Plemiê to zosta³o mu opisane przez turka
(przezwisko to wi¹zaæ mo¿na z typowym dla Paunisów sposobem
wi¹zania szarfy na g³owie, przypominaj¹cej nieco turban). Indianin
ten by³ przewodnikiem Coronado w podró¿y do prowincji Quivira,
s³yn¹cej w tym czasie ze swojego bogactwa. Równie¿ De Soto w
tym samym czasie pisa³ o Indianach Apaue, czy te¿ Quipana, lecz
ich zwi¹zek z Paunisami jest jeszcze mniej pewny. Tonti i La Harpe,
wraz z innymi podró¿nikami francuskimi wspominaj¹ o ich lokali-
zacji, lecz nie ma ¿adnych dowodów na to, ¿e biali pojawili siê wród
Paunisów wczeniej ni¿ w II po³. XVIII w. Niemniej warto zapamiê-
taæ, ¿e byli oni znani osadnikom w rejonie dzisiejszego Nowego
Meksyku sto lat wczeniej [M
INER
1917:79].
Charakterystyka plemienia
Paunisi byli konfederacj¹ szczepów (grup plemiennych), do któ-
rej nale¿eli: Chawi (zwany te¿ Wielkimi), Kitkahahki (lub Republi-
kanie), oraz Pitahawirata (lub Tappage) tworz¹cy tzw. grupê po³ud-
niow¹ oraz nieco ró¿ni¹cy siê od pozosta³ych szczep Skiri (lub Ski-
di) o odmiennym dialekcie i obyczajach. Szczep ten graniczy³ z
plemieniem Arikara i sami Skiri czêsto przyznawali siê do bli¿szych
zwi¹zków z nimi, ni¿ z trzema po³udniowymi szczepami [
MURIE
1981].
Wszystkie te szczepy s¹ ze sob¹ spokrewnione co widaæ wyranie w
charakterystycznym dla nich modelu gospodarki rolniczej.
Paunisi zajmowali siê upraw¹ ziemi - nie nale¿y jednak s¹dziæ, ¿e
byli oni uzale¿nieni od zbiorów. Prowadzili pó³osiad³e ¿ycie - po
wiosennych zasiewach i krótkim okresie opieki nad sadzonkami, mniej
wiêcej w po³owie czerwca, opuszczali wioski i udawali siê na letnie
polowania na bizony. Miêso dzikich zwierz¹t stanowi³o oko³o po-
³owy ich rocznego wy¿ywienia. Taka dieta jest typowa dla pó³osiad-
³ych plemion Wielkich Równin. Po okresie letnich ³owów, podczas
którego prowadzili typowe, koczownicze ¿ycie myliwych prerii (m.
in. ¿yli w typowych tipi), Paunisi powracali na wrzeniowe ¿niwa.
Po zabezpieczeniu zapasów znów szli na zimowe polowania (wów-
czas równie¿ zamieszkiwali tipi!), które koñczyli na pocz¹tku kwiet-
nia [
LOWIE
1954:29].
104
1. Pó³ziemianka pauniska z wioski Loup Fork.
Nie tylko odmienny tryb ¿ycia i typ gospodarki wyró¿nia³ Pauni-
sów. Byli oni tak¿e jedynym plemieniem na prerii, które posiada³o
zwarty, logiczny system wierzeñ - religiê z wykszta³con¹ funkcj¹ kap-
³ana. Obok kap³anów istnieli tak¿e szamani, których rola, w porów-
naniu do szamanów innych plemion, ogranicza³a siê jednak do zabie-
gów leczniczych (w szerokim tego s³owa znaczeniu). Trzeci¹ grup¹
kieruj¹c¹ ¿yciem Paunisów byli wodzowie wiosek tworz¹cych szcze-
py konfederacji. Jednak równie¿ ich w³adza by³a cile zwi¹zana z
systemem wierzeñ poprzez opiekê nad tzw. zawini¹tkami.
Skiri
1. Geneza nazwy szczepu. Szczep Skiri by³ najbardziej orygi-
nalnym szczepem konfederacji Paunisów, o wyranie odmiennym
charakterze. Nazwa Skiri (lub Skidi, jak podaj¹ inne ród³a poza
J.R. Murie) pochodzi prawdopodobnie od tskiri - wilk lub skirirara
- wilki stoj¹ce w wodzie, st¹d te¿ czasem zwano ich Wilkami Paw-
nee, a przez Francuzów nazywani byli Pawnee Loup [M
INER
1917:79].
O tych bliskich zwi¹zkach z wilkiem wiadczy tak¿e jêzyk znaków
rozpowszechniony wród plemion prerii, w którym Skiri okrelani
byli znakiem wilka. Jak ju¿ wspomina³am, ich dialekt nieco ró¿ni³
siê od jêzyka grupy po³udniowej i przyznawali siê oni do zwi¹zków
z Indianami Arikara. Wed³ug tradycji przekazywanej wród Skiri
byli oni niegdy jednym plemieniem, lecz rozdzielili siê podczas mi-
gracji na pó³noc, kiedy Arikara poszli wzd³u¿ doliny Missouri, a
105
Skiri osiedlili siê nad Loup River w Nebrasce, gdzie w koñcu dotar³y
równie¿ pozosta³e trzy szczepy Paunisów. Wed³ug Alice C. Fletcher
wêdrówki Skiri s¹ jednak bardziej tradycyjnym podaniem ni¿ fak-
tem historycznym [HAI:589].
2. Charakterystyka kulturowa szczepu. W³anie u Skiri religia
Paunisów osiagnê³a swoj¹ najdoskonalsz¹ formê. Ona w³anie spra-
wi³a, ¿e spo³eczna organizacja tego szczepu by³a bardziej rozwiniê-
ta. Wed³ug tradycyjnych podañ ich przodkowie zostali zorganizowa-
ni przez gwiazdy, które dziêki swoim mocom po³¹czy³y ich w rodzi-
ny i wioski, nauczy³y, jak ¿yæ i przeprowadzaæ ceremonie [HAI:590].
Na szczep Paunisów Skiri sk³ada³o siê 13 wiosek, z których zachod-
nie piêæ pe³ni³o g³ówne funkcje wieckie i religijne. Ta, która le¿a³a
porodku, prowadzi³a ceremonie religijne i mia³a ograniczone obo-
wi¹zki wieckie. Pozosta³e cztery tworzy³y kwadrat wokó³ niej, któ-
rego boki wskazywa³y kierunki kardynalne. Przywództwo szczepu
by³o przechodnie i ka¿da z wiosek przewodzi³a innym przez rok w
cile ustalonej kolejnoci. Pozycja wszystkich 13 wiosek mia³a od-
powiadaæ dok³adnie pozycji gwiazd, które udzieli³y im swoich zawi-
ni¹tek [HAI:590]. Niestety, brak jest bli¿szych danych identyfikuj¹-
cych te gwiazdy, co mo¿na ³¹czyæ z faktem, ¿e badacze Paunisów
nie dysponowali wystarczaj¹c¹ wiedz¹ astronomiczn¹. W wielu
wypadkach ich zapiski dotycz¹ce archeoastronomii w religii Paw-
nee s¹ niepe³ne, b¹d wrêcz z naukowego punktu widzenia b³êdne.
2.1. Bogowie nieba. Jak widaæ, gwiazdy odgrywa³y istotn¹ rolê
w ¿yciu Paunisów Skiri. Wiêkszoæ nadnaturalnych stworzeñ po-
chodzi³a ich zdaniem z nieba, w przeciwieñstwie do grupy po³udnio-
wej, w wierzeniach której g³ówn¹ rolê pe³ni³y zwierzêta. U obu grup
Paunisów najwy¿szym bóstwem by³ Tirawahat (lub Tirawa), któ-
ry stworzy³ niebo i umieci³ w nim mniejszych bogów. Pierwszym z
nich by³a Gwiazda Poranna (nie jest pewne, z którym cia³em nie-
bieskim nale¿y j¹ wi¹zaæ. Wed³ug J.R. Murie informatorzy myl¹
Marsa, Jowisza i Wenus). By³ on wielkim wojownikiem, który mia³
pod¹¿aæ za innymi i posiada³ wiêksze moce, ni¿ inne gwiazdy. Przez
niego w³anie zostali stworzeni ludzie i to on wymaga³ ofiar ludz-
kich. Przewodniczy³ on radzie bogów i by³ wielk¹ si³¹ po wschodniej
(mêskiej) stronie Drogi Mlecznej. Interesuj¹ca jest odmiennoæ od
typowego na prerii kultu s³oñca - tu s³oñce jest m³odszym bratem
Gwiazdy Porannej, który udziela mu swojego ognia [M
URIE
1981:38].
106
Kolejnym bogiem, którego Tirawahat umieci³ w Niebie, by³a
Gwiazda Wieczorna znana bia³ym ludziom jako Wenus. Skiri na-
zywali j¹ cu-piritta-ka (dos³. bia³a ¿eñska gwiazda) lecz imiê Gwiazdy
Wieczornej jest u¿ywane ze wzglêdu na jej po³o¿enie na zachodzie, a
nie ze wzglêdu na astronomiczne konotacje (?) [M
URIE
1981:38].
Zosta³a ona obdarzona przez Tirawahata specjalnymi mocami. Uwa-
¿ano j¹ za piêkn¹ kobietê. Dziêki niej i Gwiedzie Porannej zosta³y
stworzone wszystkie rzeczy. Jest ona matk¹ Skiri [M
URIE
1981:38].
Trzeci¹ wielk¹ si³¹ na niebie by³a Wielka Czarna Gwiazda -
Meteoryt, dziêki której ludzie zdobyli wiedzê o wszystkim. Bóg ten
sprawowa³ kontrolê nad wszystkimi zwierzêtami, a szczególnie nad
bizonem. Mia³ tak¿e kierowaæ nadchodzeniem nocy. Dok³adna po-
zycja tej gwiazdy na niebie nie jest znana, ale znajdowa³a siê ona na
p³n.-zach. od Gwiazdy Porannej [M
URIE
1981:39].
Czwart¹ gwiazd¹, umieszczon¹ na p³d.-wsch. czêci nieba by³a
Czerwona Gwiazda, o której badacze niewiele s¹ w stanie powie-
dzieæ. Wiadomo jedynie, ¿e równie¿ opiekowa³a siê zwierzêtami, a
tak¿e nadchodzeniem dnia [M
URIE
1981:39].
Pi¹ta si³¹, która w tych rozwa¿aniach bêdzie nas najbardziej inte-
resowaæ, s¹ cztery moce umieszczone na zachodzie: Grzmot, B³ys-
kawica, Wiatr i Chmura - przedstawiane jako starzy mê¿czyni,
zawsze gotowi s³uchaæ rozkazów Wieczornej Gwiazdy. Mieli oni u-
czyæ ludzi konkretnych rytua³ów i opiekowaæ siê nimi. Posiadali tak¿e
ogród, w którym znajdowa³y siê zawsze zielone wzgórza kukurydzy.
Kiedy te roliny zgin¹, nadejdzie koniec wiata [M
URIE
1981:39].
Oprócz tych piêciu si³, Tirawahat umieci³ w niebie tak¿e gwiazdy
znane bia³ym jako Wielki Wóz. Wed³ug Indian Pawnee byli to wodzo-
wie sprawuj¹cy w niebie opiekê nad ludmi. Poza nimi na niebie znaj-
dowa³y siê Dwa Wiatry przynosz¹ce ludziom burze nie¿ne i bizony
(nieznane jest po³o¿enie tych gwiazd). Wa¿n¹ istot¹ by³a Wilcza
Gwiazda, opiekuj¹ca siê wilkami, które pomagaj¹ ludziom, za na
pó³nocy zosta³a umieszczona Gwiazda Pó³nocna (Polarna) - wódz
nieba, a tak¿e Gwiazda mierci. Poród ostatnich powo³anych mocy
by³a Czarna Gwiazda, równie¿ sprawuj¹ca opiekê nad zwierzêtami,
dziêki której ludzie poznawali sekrety zwierzêcych mocy, oraz S³oñce
i Ksiê¿yc - matka i ojciec wszystkich ludzi [M
URIE
1981:39].
Jak wiêc mo¿na zauwa¿yæ, kosmologia stworzona przez Skiri ró¿ni
siê doæ wyranie od wierzeñ innych ludów prerii, a nawet od p³d.
grupy Paunisów, którzy du¿o wiêksze moce przypisywali samym
zwierzêtom.
107
[ Pobierz całość w formacie PDF ]